پنجره ها یا بهتر بگوییم نور طبیعی جذابیت خاص خود را دارد و هرچه زمان بگذرد نیز از گیرایی و کشش آن کم نمی شود. با وجود از دست رفتن بخش زیادی از معماری سنتی در طراحی داخلی و خارجی ساختمان های امروزی معماران هنوز نور را به عنوان یکی از عناصر پابرجا و اصلی در سازه های خود استفاده می کنند اما ساکنین منازل و حتی ساختمان های اداری به شکلی عجیب در برابر نفوذ آن به فضای داخلی مقاومت می کنند. نور در تمام دوران ها افزون بر مفهوم عرفانی خود به عنوان یک ابزار زیباسازی رایگان و یک منبع روشنایی مقرون به صرفه مورد استفاده قرار گرفته. نورپردازی آنچنان با معماری سنتی گره خورده که به عنصری جداناپذیر از ابنیه تاریخی به خصوص بناهای مذهبی بدل شده است. در گذشته افزون بر زیبایی نورپردازی طبیعی با هدف استفاده از گرما و روشنایی نور اجرا می شد. بازارها، حجره ها، خانه ها و کاخ ها و حتی حمام ها از جمله اماکنی بودند که به نورپردازی طبیعی مزین می شدند. امروزه به دلیل مشکلاتی که برای تأمین انرژی وجود دارد استفاده از نور طبیعی باز هم رونق گرفته است. پنجره های بزرگ و نمای شیشه ای درحال حاضر به بخشی از طراحی سازه های مسکونی و اداری بدل شده. طراحان نیز به خوبی دریافته اند که در ساعات روز برای کاهش مصرف انرژی و جذابیت بیشتر می توان از نور طبیعی برای روشنایی ساختمان ها استفاده کرد. در حقیقت می توان گفت آنچه که امروز به عنوان نورپردازی طبیعی در سبک های مختلف معماری مورد استفاده قرار می گیرد وامدار طرح های نورپردازی سنتی است. در این مطلب تلاش می کنیم تا به طور مختصر به نقش نور و نورپردازی در معماری سنتی بپردازیم.
نقش نورپردازی در معماری سنتی داخلی
تا پیش از رواج شیشه برای بهره مندی از نور طبیعی و زیبایی ناشی از آن بیشتر به ایجاد اختلاف سطوح در دیواره های خارجی ابنیه تکیه می شد. در این نوع طراحی اختلاف هایی در سطوح عمودی و افقی دیوار موجب ایجاد سایه هایی در نمای خارجی و داخلی ساختمان می شد. این شیوه هنوز هم در طراحی سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. بعدها با رواج شیشه در معماری به خصوص در سبک های اسلامی طرح هایی نظیر پنجره های کشویی، قوسی شکل، محوری و شاه نشین با شکل های متنوع و کاربردهای مختلف نیز مورد استفاده قرار گرفت. نکته آنکه در چنین طرح هایی شیشه های رنگی همواره نقشی محوری و کلیدی را ایفا کرده اند. سیستم نورپردازی در گذشته به اندازه ای متنوع بود که معماران آن را به گونه دیواری و سقفی تقسیم بندی می کردند و در هر مکان بنا به نیاز و نوع کاربری از نور طبیعی بهره می بردند.
تأثیر نور بر نمای خارجی ساختمان
نور حتی در نمای خارجی ساختمان ها نیز ابزاری پرکاربرد تلقی می شود. از گذشته تاکنون در طراحی نمای خارجی برای تأکید بر بخش هایی از حجم ساختمان یا جلوه بیشتر آن از نور طبیعی بهره برده اند و با ایجاد فرو رفتگی ها و برآمدگی ها و ترکیب نور و سایه سعی در جلب توجه عابران و ناظران داشته اند. برای مثال به منظور نشان دادن بزرگی و ابهت یک بنا معمولا از ستون های بالا بلند استفاده می کنند. این ستون های باریک با ایجاد سایه های طویل نوعی کشیدگی را در ذهن مخاطبان تداعی می کنند. البته در معماری جدید استفاده از بازتاب نور و کاربرد سطوحی با انعکاس متفاوت نیز مطرح شده و نقشی جدی تر به خود گرفته است. در این شیوه قسمت هایی که بیشتر مورد تأکید است با پوشش های براق و فلزی که بازتاب بیشتری دارند نمایان شده و در مقابل سایر قسمت ها با مصالحی که از انعکاس کمتری برخوردارند پوشانده می شوند. مسجد نصیر الملک در شیراز (تصویر سمت راست) و خانه طباطبایی ها درکاشان (تصویر سمت چپ) نمونه های بارزی از استفاده از هنر شیشه کاری در نورپردازی هستند.
نقش اقلیم های جغرافیایی بر نورپردازی سنتی
آشفتگی موجود در شهرسازی عصر نوین در هیچ دوره ای از قرون گذشته دیده نمی شود. نورپردازی طبیعی و سنتی علی رغم استفاده از نور خورشید چندان بی حساب و کتاب هم نیست. در طراحی های سنتی نوع اقلیم ها بر سیستم نورپردازی تأثیرگذار است. استفاده از نور طبیعی به هر نحوی که باشد در نهایت منجر به تولید گرما می شود بنابراین می توان از آن در فصول سرد به عنوان یک منبع انرژی گرمازا و رایگان بهره برد به گونه ای که در این فصول نمای ساختمان باید در راستای تابش خورشید قرار گیرد تا بیشترین گرما را دریافت کند اما این تنها یک روی سکه است. در فصول گرم به ویژه در اقلیم های جنوبی تابش مستقیم نور خورشید به داخل خانه آسایش و آرامش برای ذی حیاتی باقی نمی گذارد. پس چاره چیست؟ گذشتگان در معماری سنتی براساس نوع اقلیم نمای خانه ها را در جهات مختلفی می ساختند و ابعاد پنجره ها را براساس میزان برودت یا حرارت منطقه طراحی می کردند. این امر موجب شده تا در مناطق مختلف ابنیه تاریخی به لحاظ ظاهری با یکدیگر تفاوت محسوسی داشته باشند. چیزی که امروزه در کمتر ساختمانی مشاهده می کنیم.